GARDEN

Garden ligg på ei midtmorene ca 110 meter over havet, vel 3,5 kilometer frå Aure, sentrum i Sykkylven. Vi ligg høgt og lett og har ei fantastisk utsikt – både mot Sykkylvsfjorden, men og mot det dramatiske alpelandskapet som sirklar inn bygda som ei kongekrune. Her finn du garantert noko å kvile augene på!

Garden Aurdal si historie er noko uklar. Den er nemnd alt tilbake i 1308, men det var først når den velståande lensmannen i Valle skipsreie bygde seg tingstove på garden i 1590 at det vart orden på sakene. Tingstova vart riven i 1880, og vart sett opp at som ein moderne sveitservilla 100 meter unna. Dette er huset vi bor – og bryggar – i den dag i dag. Tømmeret i veggane er det same som den gong og har nok sett ølbollen passere mange rundar på desse åra.

Gulatingslova er meir enn tusen år gamal. Denne påla ein kvar gardseigar å brygge godt øl til arbeidsfolket sitt – men den handla og om den rituelle og religiøse betydninga av ølet. Det var til dels strenge straffer for dei som ikkje hadde nok og godt øl, ein kunne sågar verte landsforvist om ein ikkje heldt seg med godt øl.

Som det fattige landet Norge var, så vart ølet like mykje ein måte å sørge for riktig ernæring, som ein rituell drikk. Vitaminar og mineralar frå kornet vart preservert gjennom ølet, og før poteta kom til landet var ølet ein av dei viktigaste måtane å unngå mangelsjukdommar som t.d. skjørbuk på. Derfor var det viktig å ha nok øl og godt øl – og ofte var det kvinnene si oppgåve å brygge ølet.

Vi kan derfor med stor grad av sikkerheit konkludere med at den gode lensmann Peder Olsen Aurdal (eller kona ..?) brygga det gode ølet som det var forventa av han. Det er også naturleg å sjå for seg at dette har vore gjeldande for den lange linja med forfedre på garden fram til dagens dato. Gulatinglova fekk rett nok sin ende, poteta overtok ølets rolle som vitaminkjelde, kaffien vart introdusert som velkomst til gjestar og tradisjonsbrygginga døde gradvis ut over det meste av landet. Etter kvart var det ei stadig mindre gruppe som opprettheldt handverket og tradisjonen med ølbrygging på kvar gard og dermed tok vare på framgangsmåte, oppskriftene og utstyret.

Min oldefar Peter Carl Petersen Aurdal

– ei legende av ein konnjølbryggar.

Etter å ha vore i Amerika ein periode, kom min oldefar Peter Carl heim og busette seg på garden. Det framstår som noko mystisk for oss alle – men denne mannen stilte spørsmål ved alle rutinene rundt ølbrygginga som han overtok frå foreldra. Han ville ikkje ta det for gitt at «slik er det berre» - og gjorde ein del grep på den hygieniske sida. Mellom anna, bygde han seg sjølv nye tønner for ryst og gjæring og fekk no ein kapasitet til å brygge opp mot 600 liter per gong. Dørene i kjellaren vart utvida slik at tønnene kunne trillast frå rom til rom, men dei gjekk ikkje lengre ut av kjellaren. Dermed hadde han sikra seg mot å kunne låne ut tønnene til venar og slektningar som ikkje delte hans hygieniske standard.

Dette hadde ingen ting med egoisme å gjere – han hadde berre alt for ofte opplevd at folk kom for å låne tønner for å brygge i og returnerte dei månader seinare utan å ha reingjort dei. I dagens verd med rustfrie kar er ikkje dette noko problem, men med tretønner var dette rett og slett katastrofalt og tønnene vart ubrukelige etter ein slik runde. Han prøvde alt frå leska kalk til å senke dei ned i sjøvatn – tønnene var og blei sure. Med større kar var dette problemet løyst.

Så tok han ein runde med ølgjæra og korleis denne vart oppbevart. Tradisjonelt var det ein gjærstokk som vart brukt. Dette var ein trebit av Gråore eller Bjørk som hadde mange hol i seg. Denne vart dynka i ølet under full gjæring og vart dermed fyllt opp med gjærceller. Denne vart så tørka på stabbursloftet og berre slept ned i vørteren ved neste brygg. Den tørka gjæra ville så vakne til liv og starte gjæringsprosessen. Stokken vart så kokt, før neste hausting av gjær. Mange hadde og gjærkransar, ein ring av trefliser fråd ei same treslaga som stokken. Her vart det mange krikar og krokar som gjæra kunne gøyme seg i – og den var i tillegg eit dekorativt innslag.

For min kresne oldefar, var dette på ingen måte reinsleg nok.  Gjærstokken fekk seg nok ein tur i grua, og gjæra vart i staden samla opp frå botnen av gjæringskaret etter oppskåk. I starten vart nok gjæra smurt utover flatbrød og lagt til tørking ved grua, før den vart samla opp i ein linpose og hengt opp i mønet på stabburet. Seinare vart flatbrødet erstatta med gråpapir, og linposen vart til syltetøyglas som havna i fryseren. Dermed hadde han mogelegheit til å bevare gjær frå fleire bryggingar, og ein hadde ikkje øydelagt gjærstamma si om eit brygg skulle ende med surt øl.

Men – kvifor legge slik energi i å ta vare på gjæra? Var det ikkje berre å gå på butikken og kjøpe meir? Her må ein huske omkvedet: Bryggeren lagar vørteren, gjæra lager ølet. For bonden var det like viktig å ha eit godt øl som det var å ha velfødde husdyr. Ølgjæra var meir å rekne som eit av husdyra på garden og vart behandla like godt som både merra og hunden. Ein kunne kjenne på smaken av ølet ein fekk servert kven som hadde brygga det – og 90% av denne smaken var det gjæra som stod for. Og – det VAR ikkje ølgjær å få kjøpe i butikkane. Om noko gjekk gale, måtte du spørre ein nabo om å få låne gjær av han, og kven ville vel at ølet skulle smake som naboens?

Tallause er dei bryllupa der ølet var brygga av Peter Carl. Mange godt vaksne personar har fortalt med at dei var hit på garden for å spørre PC om å lage øl til deira bryllaup, og eg har høyrt fortjelingar om ei brud som nekta å gifte seg sidan svigerfaren hadde spurt ein annan om å lage ølet. Kom ikkje ølet frå Tormodgarden, ville ikkje ekteskapet vare året ut var omkvedet.

Gjæra / kveiken

For ein del år sidan vart eg via sosiale media merksam på ein kar som reiste land og strand rundt og samle inn prøver av dei gamle gardsgjærene. Det summa også om eit namn på denne gjæra som for meg høyrdest heilt ukjent ut – dei brukte ordet «Kveik». Dette ordet har ikkje vore vanleg på våre kantar. For å gjere ei lang historie kort – eg var i fryseren og fann 15 år gamal gjær og sende den til han. Tida gjekk, og det kom nokre korte drypp frå nær og fjern – og første hint om at denne gjæra var spesiell kom då gjæra hadde blitt brukt til å gjære ein Imperial Stout i Canada, og bryggeren var ekstatisk over smaken han hadde fått fram og at gjæringstida var redusert med 80%. Så vart det stille …

Etter ei lang stund kom følgende melding: Gratulerer ! Du er norgesmester i Kveik! 10 separate strenger av Saccharomyces Cerevisiae, ingen åpenbart sterkere enn de andre så de konkurrerer ikke, ingen bakterier, POF-negativ, gjæringstemperaturer fra 25 til 42, og alkoholtoleranse på minst 15%.

Det viste seg at fryseren min hadde teke godt vare på ei unik hemmelegheit. Smaksprofilen blir av mange sett på som spennande og funky og gjæra sprer seg i dag over heile verda. Det er vanskeleg å seie kvifor, men denne gjæra startar gjæringa umiddelbart den kjem i kontakt med vørter, den har forbrent 80% av sukkeret på 15-16 timer og er ferdiggjæra etter 3-4 dager. Dette er ikkje så veldig unikt for ei gardsgjær – men det er himmelvidt unna vanlige komersielle ølgjærtypar.

Dette er altså arven etter min oldefar. Han brukte den same gjære oppatt og oppatt kvar gong han brygga i tiår etter tiår.

Det har kome for ein dag at dei fleste gardsgjærer på eit eller anna stadium treng tilførsel av friske genar. «Kveiken vart veik» sa dei ein stad lengre sør på vestlandet, og medisinen for dette var å gå til naboen og spørre om få litt gjær. Dermed vil den nye og gamle gjæra til saman lage ei ny, felles gjærstamme – eller ein ny Kveik. Slik var også tilfellet her. Episoden hende omtrent i den tida min bestefar var på frierferd til bryggarens skjønne dotter – og han vart utskremd for å hente ny gjær midt i eit gjæringsforløp.

Bestefaren min («Bakke-Johan» – etter garden han var fødd på) var på dette tidspunktet oppsynsmann for 7 eller 8 små møbelprodusentar og sykla rundt frå kjellar til kjeller for å forsikre seg om at alle hadde arbeid og alt av råvarer var tilgjengeleg. På siste stoppet denne ettermiddagen, vart han ropt inn av huseigaren som hadde fått telefon frå den komande svigerfaren. Han skulle umiddelbart sykle til nabogrenda og oppsøke ein gamal bryggar. Saman dro dei langt opp i ein fjelldal og der - nedsenkt i en bekk med brevatn – trylla gamlingen fram eit forsegla Norges-glas med gjærsuppe. «Pakk dette glaset i ryggsekken din, og sykle rett heim så fort du klarar. Blir dette glaset varmt, har du eit problem!» var beskjeden han fekk, og ungdomen lystra. Dei 7 kilometrane heim til forloveden gjekk unna på rekordfart, og ein time seinare var det full fart i gjæringskaret att. Det var såpass til kraft i denne gjæra, at kjellervindauga måtte åpnast for å halde gjæringstemperaturen nede.

Etter denne episoden, skal vi ikkje ha hatt problem med at gjæra vart «veik» - men gjæra har vorte delt tallause gongar med andre bryggarar i bygda. Ryktet om supergjæra spreidde seg, og alle ville ha litt av denne. Når vi no bryggar her på garden, så er det nesten alltid full fart på gjæra under ein halvtime etter at vi rehydrerer den og den forbrenn meir enn 80% av sukkeret på 16-18 timar.

Dagens bryggar

 Å vekse opp med besteforeldra sin gard som barnehage var meir som eit eventyr. Vi hadde hus i eit byggefelt ein annan stad i bygda, men eg var daglig innom garden for kortare eller lengre besøk. Det var onkelen min som dreiv garden, og som enebarn fekk eg oppleve mykje saman med han.

 Eg er usikker på kor gamal eg var første gong det var bryggedag på garden. Eg huskar vagt at det var hektisk aktivitet i kjellaren på kveldstid ei heil veke i forkant, og sjølve bryggedagen hadde min onkel og bestefar innteke kjellaren omtrent før det var lyst om morgonen. Dei hadde skura kobberkjelar og skylt og vaska tretønner til den store gullmedaljen og vi hadde vore langt til skogs for å hogge einer og gråore. Bryggedagen var det fyrt opp under koparkjelen klokka 7, og det vart ein lang dag med mange kjedelige stunder, men og mange naboer som hadde eit «ærend» innom. Først rett før midnatt var bryggarane nøgde, og la striesekkane over gjæringskaret med eit fornøgd smil. Eg hadde på denne tida naturleg nok ikkje noko forhold til øl som drikk, men oppfatta ølbrygging som ein hyggeleg og sosial aktivitet.

Tenåra kom, og eg fekk høyre om den eine etter den andre som hadde smakt øl. Sommaren eg var 16, sende foreldra mine meg på språkreise til England. Sidan eg rava nesten 190 cm over bakken og såg veldig vaksen ut, så endte vi på ein pub og mitt første møte med lagerøl var eit faktum. Det vart aldri store mengder, men denne sommaren markerte likevel min debut som øldrikker.

Etter at eg kom heim, så viste det seg at fleire av kompisane og hadde smakt øl denne sommaren. Eg visste jo at det var øl i kjellaren vår, så eg lurte med meg ein dunk frå lageret til ein fest vi var på – men nedturen var eit faktum så snart vi smakte på drikken. Lite visste eg då at dette var fleire år gamalt øl.

Sommaren etter var første gong eg faktisk vart invitert med på ølbrygging av min onkel og bestefar. Onkelen min hadde då fått laga nye bryggekar i rustfritt stål, etter å ha innsett at dei over 50 år gamle tretønnene aldri ville kunne brukast til øl igjen. Dette var nye takter, og dei ville at neste generasjon no skulle innviast i den magiske bryggekunsten. Det var endelause kveldar med pussing av kobberkjelar med aske og varmt vatn til dei vart gullande reine. Før fuglane hadde vakna den laurdagen, sat eg på mopeden på veg til gards. Denne dagen vart ein opplevelse eg aldri vil gløyme.

Det vart mange fleire bryggedagar med onkel og bestefar i åra som kom. Eg var stolt av å vere inkludert i familietradsjonen, men kunne nok aldri med handa på hjartet seie at dette var eit øl eg verkeleg likte smaken av. Det overraska meg likevel at alle som var 20 år eldre enn meg smilte frå øyre til øyre når dei fekk smake. Men – åra gjekk og interessa for dette ølet dabba gradvis av sidan eg ikkje eigentleg likte smaken.

Mange år, ei skilsmisse og eit nytt ekteskap seinare– hadde eg hadde fått meg ein ny kompisflokk. Ein av dei ringte ein dag og kunne fortelle at han hadde kjøpt eit «terrassebryggeri» og lurte på om eg hadde lyst til å være med å brygge. Eg vart overraska over kor kompakt og lettvint det var med denne 60-liters kjelen med maltrør og heile bryggeprosessen samla i berre eitt kar, og det gjekk ikkje lang tid før eg sjølv hadde investert i eit liknande oppsett. Brått var det brygging på gang i  kjellaren igjen. Eg jobba meg gjennom alle stilartane eg kom over, frå den lysaste lager til den mørkaste stout. Eg leika med forskjellige typar røykt malt for å heidre tradisjonen med det heimelaga maltet som forfedrane mine brygga med – men heile tida stod onkels stålkar i eit hjørne og skulte på meg og venta på å kome til heider igjen. Det tok mange år og ein østlending med ekstrem interesse for det vestlandske tradisjonsølet for å få meg til å innsjå kva for ein ølskatt eg eigentleg sat på.